στίχος

Σειρά από συλλαβές με μεταβλητό αριθμό, ρυθμικά τακτοποιημένες κατά αρμονικές περιόδους. Ο ρυθμός που προκύπτει οφείλεται στην κατάλληλη εναλλαγή ισχυρών (άρση) και ασθενών χρόνων (θέση), που μπορεί να γίνει ή με το ποσοτικό (προσωδιακό) σύστημα, που χαρακτηρίζει την κλασική μετρική (μακρές και βραχείες συλλαβές), ή με το τονικό, που ισχύει στις περισσότερες σύγχρονες γλώσσες (τονισμένες και άτονες συλλαβές). Τα στοιχεία που καθορίζουν την αρμονία του σ. είναι οι ρυθμικοί τόνοι (δηλαδή η ένταση της φωνής σε ορισμένες συλλαβές) που συμπίπτουν, εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις, με τους γραμματικούς τόνους των λέξεων, και ο αριθμός των συλλαβών, που καθορίζει το μάκρος του σ. και συνήθως δίνει το όνομά του σ’ αυτόν: ενδεκασύλλαβος, δεκαπεντασύλλαβος κλπ. Ο υπολογισμός των μετρικών συλλαβών ενός σ. γίνεται σύμφωνα με ορισμένους κανόνες: α) ο αριθμός των συλλαβών συμπίπτει με το όνομα του σ. β) θεωρούνται πως παθαίνουν έκθλιψη τα τελευταία φωνήεντα, που ακολουθούνται από αρχικό φωνήεν της επόμενης λέξης, συνήθως όμως δεν γίνεται έκθλιψη (δηλαδή δεν αποβάλλεται εντελώς το φωνήεν), παρά γ) γίνεται συνίζηση: το φωνήεν παραμένει, αλλά προφέρεται σε ένα χρόνο, σε μια συλλαβή, με το επόμενο φωνήεν· το φαινόμενο της συνίζησης συμβαίνει και μέσα στην ίδια λέξη, με δύο επάλληλα φωνήεντα της λέξης, αυτής. Π.χ.: Αν έχει ο τάφος όνειρα, τι όνειρα να βλέπει/. Βοήθα θεά, το τρυφερό κλωνάρι μόνο να ‘χω/. Αν, ιδιαίτερα με την Αναγέννηση, οι ιταλικοί σ. και τα ιταλικά στροφικά σχήματα έγιναν πρότυπα για μίμηση (όπως ο ελεύθερος ενδεκασύλλαβος, η οκτάβα, το σονέτο κλπ.), η ιδιομορφία των διάφορων γλωσσικών ομάδων οδήγησε σε πρωτότυπες κατευθύνσεις. Στη Γαλλία ο πιο διαδομένος σ. θεωρείται ο αλεξανδρινός. Η αγγλοσαξονική λογοτεχνία, ως όλον το 18o αι., προτιμούσε κυρίως το blank verse, μια ποικιλία του ελεύθερου ενδεκασύλλαβου, που κυριαρχούσε κυρίως στο έπος και στην τραγωδία, αλλά έπειτα από το ρομαντισμό μπήκε και εκεί μεγάλη ρυθμική ελευθερία. Η γερμανική μετρική, αντίθετα, έμεινε προσκολλημένη στα ελληνορωμαϊκά πρότυπα: πλάι στους σ. της ρομανικής μετρικής (ενδεκασύλλαβους, επτασύλλαβους και γενικά όλους τους περιττοσύλλαβους) οι λόγιοι προσπάθησαν v’ αποκαταστήσουν με συχνά επιτυχή αποτελέσματα σ. σαν τους εξάμετρους και τους πεντάμετρους, με ρυθμούς ιαμβικούς και τροχαϊκούς. Στη νεοελληνική μετρική ο πιο διαδομένος σ. είναι ο ιαμβικός (ο ίαμβος αποτελείται από μια βραχεία και μακρά συλλαβή: υ -), αν και από την εποχή της λεγόμενης ποιητικής «γενιάς του ‘30» άρχισε να επιβάλλεται ο λεγόμενος ελεύθερος σ. που δεν έχει ούτε μέτρα ούτε ομοιοκαταληξία, αλλά έναν άλλο εσωτερικότερο ρυθμό.

* * *

ο, ΝΜΑ, και στεῑχος Μ

1. σειρά ή γραμμή προσώπων ή ομοειδών πραγμάτων, ο στοίχος (α. «καλά κι επόνεσε πολλώ ο στίχος πώς αλλάζει», Ερωτόκρ.

β. «στίχοι τών δένδρων», Ξεν.

γ. «ὁ ἔτερος στίχος τοῡ ἀριθμού», Πλάτ.)

2. η με ορισμένο ρυθμό ή μέτρο αυτοτελής γραμμή ποιήματος ή και η ίδια η μετρική σύνθεση ή η ποιητική τεχνική ενός συγκεκριμένου ποιήματος (α. «στροφή δέκα στίχων» β. «δεκαπεντασύλλαβος στίχος» γ. «εξάμετρος στίχος» δ. «ιαμβικός στίχος» ε. «ηρωικοὶ στίχοι», Πλάτ.

στ. «τὸν βίον ἔθηκας εἰς στίχον» — περιέγραψες τον βίο σε έναν μόνο στίχο, Νικόστρ.)

3. η ποίηση, ιδίως όταν δηλώνει μια μετρική σύνθεση

4. καθένα από τα μικρότερα τμήματα στα οποία χωρίζονται τα κεφάλαια τής βίβλου

5. σειρά, γραμμή, αράδα πεζού κειμένου

μσν.-αρχ.

όρος έγγραφου συμφωνητικού («λαβεῑν μὴ μόνον τὰ πάκτα αὐτοῡ, ἀλλὰ καὶ ἕτερον στίχον ὑπὲρ τοῡ ἐλθεῑν αὐτὸν ἕως τοῡ τείχους», Πασχ. Χρον.)

αρχ.

1. η σειρά τών δόμων στην τοιχοποιία

2. σειρά ή γραμμή στρατιωτών, λόχος

3. στροφή ποιήματος

4. η σειρά τών κυψελίδων στην κηρήθρα

5. ειδικός φόρος («ὑπέρ χρυσικῶν δημοσίων καὶ διαφόρων στίχων», πάπ.)

6. (φιλοσ.) α) (στους νεοπλατωνικούς) τάξη

β) (στους πυθαγορείους) κανονική αλληλουχία

7. φρ. «ἐκτὸς τοῡ στίχου» — έξω από το κανονικό, όχι όπως συνηθίζεται επιγρ..

[ΕΤΥΜΟΛ. Η λ. ανάγεται στη μηδενισμένη βαθμίδα στιχ- τού ρ. στείχω «βαδίζω, προχωρώ» (βλ. και λ. στείχω)].